Dünya işçi sınıfının bir parçası olarak Türkiye işçi sınıfının sömürüye karşı verdiği mücadelede, 15-16 Haziran direnişi, yarattığı sonuçlar itibariyle ve özellikle de birleşen işçilerin kendi güçlerini kavramaları bakımından önemli bir dönemeç noktası oluşturur. Bu direnişin ortaya koyduğu mücadelecilik ve başkaldırı ruhu, bugün de hâlâ aşılamamış bir eylem olarak tarihimizde iz bırakmıştır.

Ancak 15-16 Haziran genel direnişi, ne hiç beklenmedik bir gelişmeydi ne de yalnızca ulusal gelişmelerin bir ürünüydü. Onu kapitalizmin bu ülkedeki gelişmesinden ve içinde şekillendiği dünyanın genel atmosferinden kopuk olarak anlamak mümkün değildir. Bu nedenle, yeni 15-16 Haziranlara hazır olmak için önce onu gerçekten anlamak, ve bunun için de hem Türkiye’de hem de dünya çapında işçi sınıfı mücadelesindeki yükselişi hazırlayan ortama kısaca bir göz atmak gerekir.

Cumhuriyet tarihinin ilk otuz yılı, işçi sınıfının ekonomik, sosyal ve siyasal haklarından tamamen mahrum bırakıldığı ve baskı altında tutulduğu yıllardır. Büyük kapitalist işletmelerin ve bankaların bizzat devlet tarafından kurulduğu ve devlet eliyle yerli bir burjuva sınıfının beslenip palazlandırıldığı (devletçilik denen şeyin tek ve gerçek anlamı budur) bu dönem, en başta sayısı gün geçtikçe artan işçi sınıfı olmak üzere genel olarak tüm emekçiler açısından tam bir baskı, gericilik ve devlet terörü önemidir.

Bu tek partili burjuva diktatörlüğü döneminde, Türkiye işçi sınıfı, ne toplu sözleşme yapma hakkına, ne grev hakkına ne de gerçek bir sendikalaşma hakkına sahip olabilmişti. II. Dünya Savaşı boyunca faşist Almanya’yla flört eden fakat savaşın dışında kalan TC, baş tehdit olarak algıladığı yanı başındaki SSCB’nin savaştan galip çıkmasının da verdiği tedirginlikle, Batı dünyasına bir an önce kapağı atmak için türlü manevralara girişmeye başladı. Aynı dönemde, Avrupa’daki sözde demokratikleşme rüzgârının etkisiyle, 1947 yılında sendikalar kanunu çıkarıldı ama bu kanunda hâlâ işçi sınıfına toplu sözleşme ve grev hakkı tanınmamaktaydı.

CHP’nin tek parti diktatörlüğüne karşı sözde bir demokratikleşme propagandasıyla iktidara yerleşen Demokrat Parti döneminin işçilere ve genel olarak sol harekete yönelik baskı yılları, Menderes iktidarının 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonucu devrilmesiyle birlikte yerini yeni bir döneme bıraktı. 60’lı yılların özellikle ikinci yarısı Türkiye’de kapitalizmin hızla geliştiği ve kentlerin hızla birer sanayi merkezi haline geldiği yıllar oldu. ’lara varan ve hatta zaman zaman aşan yıllık büyüme hızının en temel sonucu, yepyeni, genç ve deneyimsiz bir proletaryanın ortaya çıkması idi. Sanayinin sıçramalı bir gelişme temposuna ulaşmasıyla birlikte yenilenen, büyüyen ve uyanan işçi sınıfının ve toplumsal muhalefetin etkisiyle, Türkiye’de 1960’lı yıllara, 1961 Anayasasının liberal atmosferi damgasını vuracaktı.

Bir yandan kapitalizmin bu atılımıyla sosyalizm mücadelesinin gerçek öznesi olan işçi sınıfı kendi güçlerini toparlamaya başlarken, diğer yandan neredeyse 40 yıldır yasaklı ve baskı altında olan sol kitaplar da ilk defa açıktan yayınlanmaya ve sosyalist düşünceler geniş aydın kesimlerin, öğrencilerin ilgisini çekmeye başlıyordu. İşte böyle bir toplumsal ortamda, 13 Şubat 1961’de 12 sendikacı tarafından Türkiye İşçi Partisi kuruldu.

Ne var ki, sınıf hareketinin daha bu doğum evresinin askeri darbeyle birlikte gelen bir anayasayla açılmış olması, işçi hareketinde ve genel olarak sol hareket içerisinde iki büyük yanılgı doğurdu. Birincisi, Sol hareket, ilerici aydınların yanısıra, orduyu da “emekçi halkın yanında, toplumcu, zinde bir güç” olarak görüyordu. Şüphesiz bu yanlış kavrayışın temelinde, Kemalizmin devrimci/ilerici bir güç olarak kavranması ve Kemalist rejim ve ideolojinin Ordu tarafından temsil ediliyor olması belirleyici rol oynuyordu. Yanlış bir anti-emperyalizm fikrinden kalkan bu kavrayış, işçi sınıfının devrimin temel motoru olduğu fikrine küçük-burjuvaca burun kıvırmakla kalmıyor, gözü önünde serpilip gelişen işçi sınıfının varlığını dahi tartışma konusu yapıyordu. İkinci yanılgı ise, işçi hareketinin mücadeleci sendikal önderleri arasında bile yaygın olan, 1961 Anayasasının işçi sınıfının her türlü yasal hakkını güvence altına aldığı yanılsamasıydı.

1962 Aralığında Maden-İş üyesi 173 KAVEL işçisinin, gasp edilen haklarını almak için giriştikleri mücadele işçi hareketi açısından yeni bir dönemin açılışı oldu. Nitekim bu direnişle, bir işyeri düzeyinde kalsa bile yasal sınırların ötesine geçilmiş ve burjuvazi bir grev ve toplu sözleşme yasasını kabul etmek zorunda kalmıştı. Suyun yolu bir kez açıldıktan sonra gerisi de geldi. İşçi sınıfı kendi gücüne güvenmeyi öğrenmeye başladı. Türkiye’de ilk kez, gerçek anlamda yığınsal ve militan bir işçi hareketi tarih sahnesine çıkıyordu.

Bu süreçte yüzlerce greve on binlerce işçi katıldı. Bilhassa özel sektörde patlak veren sayısız mücadele, yeni ve militan bir işçi kuşağının doğmasına yol açtı. Grevler göreceli olarak sayıca az ama sürece uzun gerçekleşiyor, bu da mücadeleye atılan işçilerin daha da bilinçlenmesinin önünü açıyordu. Ne var ki devlet güdümünde kurulan ve temel misyonu işçi hareketini devletin denetiminde tutmak olan Türk-İş’in sendikal çerçevesi bu harekete dar gelmeye başlamıştı. Yeni işçi kuşağı ve onun önderleri Türk-İş yönetiminin sözde “partilerüstü ve siyaset dışı sendikacılık” anlayışını eleştiriyor ve sendikal mücadeleye yeni bir kanal açmak istiyorlardı. Sınıf mücadeleci bir anlayışa sahip sendikaların Türk-İş’ten ihraç edilmesiyle birlikte yeni bir örgütlenme ortaya çıkıyordu: DİSK. 1967’de kurulan DİSK’e bağlı sendikaların yürüttüğü başarılı mücadele, işçi sınıfının diğer kesimlerini de etkiledi ve DİSK sendikal bir çekim merkezi haline geldi.

İşte 15-16 Haziran’ın önkoşulları bu çerçevede şekillendi. DİSK bir yükselişin ürünü olarak doğmuştu ve hemen ardından bizzat onun varlığı yeni ve daha güçlü bir yükselişin nedeni haline geldi. Buna paralel olarak gelişen sol hareket de tabloyu tamamlayan ve tüm şekilsizliğine ve muğlaklığına rağmen yine de yükselen işçi hareketinin gittikçe siyasallaşmasını sağlayan faktör olarak şekillendi.

Ama yalnız bu faktörler 15-16 Haziran genel direnişini anlamaya yetmez. Çünkü DİSK ile TİP arasındaki gayri resmi organik bağ dikkate alındığında, TİP içindeki devrimci gençliğin ve sol aydınların tutumlarının ne denli önemli bir rol oynayabileceği kendiliğinden anlaşılır. 60’lı yılların sonlarında, sol hareketin dikkatini ve ilgisini çeken yeni bir dalga yükseliyordu tüm dünyada: 1968 başkaldırısı.

1968, egemen sınıfların bugünün genç kuşaklarını inandırmaya çalıştığı gibi, ne haylaz öğrencilerin bir isyanıydı, ne de yalnızca “bireysel özgürlük” için bir başkaldırıydı. Avrupa’da patlak veren ve çok kısa bir zamanda etkilerini tüm kapitalist ülkelerde gösteren 68 başkaldırısı, kapitalist üretim tarzının II. Dünya Savaşından beri biriken ve keskinleşen çelişkilerinin dışa vurumuydu. 68 başkaldırısı, çürüyen ve çürüdükçe saldırganlığı ve zalimliği daha da artan emperyalist kapitalizme karşı işçi sınıfının ve gençliğin devrimci bir tepkisiydi.

Avrupa’da, özellikle Fransa’da ve İtalya’da 60’lı yılların ortalarında işçi sınıfında başlayan huzursuzluk ve grev dalgası, 1968’e gelindiğinde üniversite gençliğine de sıçradı. Bir yandan işçi sınıfını reformist partiler aracılığıyla düzene entegre etmeye çalışan, öbür yandan da öğrenci gençliği üniversitelerde burjuva eğitim sistemi aracılığıyla burjuva ahlâkına göre eğitip kapitalist toplumun iyi huylu, düzene sadık yurttaşları yapmaya çalışan burjuva devletler bir anda neye uğradıklarını şaşırdılar. Burjuva düzenin gerçek yüzü işçilerin ve öğrenci gençliğin bilincinde açığa çıkıyordu: Bir yandan refah toplumundan, özgürlüklerden ve ilerlemeden söz eden bu burjuva demokrasilerinin, öbür yandan Cezayir’de, Filistin’de, Vietnam’da, Latin Amerika’da yaptıkları, yoksul halklara reva gördükleri baskı, sömürü ve talan artık kitlelerden gizlenemez olmuştu. Nitekim 1968 baharında başlayan gençlik eylemleri kapitalist eğitim sisteminden, burjuva toplumun iki yüzlülüğünden bunalan gençliğin bir patlamasına, başkaldırısına dönüştü.

68 Mayısında Fransa’da ve hemen ardından İtalya’da başlayan üniversite işgalleri öğrencileri, burjuva devletin silahlı baskı aygıtlarıyla, ordu ve polisle karşı karşıya getirdi. İşçiler öğrencilerin taleplerine de sahip çıkarak, giderek artan devlet terörüne karşı alanlara çıktılar. Fransa’da 8 milyon, İtalya’da ise 7,5 milyon işçi genel greve çıkarken, her iki ülkede de işçi sınıfının ve öğrenci gençliğin eylemleri ortaklaşmaya başlamış, fabrika işgalleri, kitlesel miting ve yürüyüşler, polisle çatışmalar günlük hayatın bir parçası haline gelmişti.

15-16 Haziran direnişinin ardında yatan kendine güven duygusunun, hakkını sokaklarda arama anlayışının, devletin ordusu ve polisiyle çatışma içerisine girmekten çekinmeyen bir cesaretin ve militan cüretkârlığın, 1968 başkaldırısının bu topraklardaki bir uzantısı olduğunu görmemek için kör olmak gerekir.

Fransa’da 68 baharında patlak veren üniversite ve fabrika işgalleri dalgası derhal Türkiye’ye de sıçradı. 1968 Haziranı’nda İstanbul Üniversitesinin işgaliyle yükselen gençlik eylemleri kısa zamanda tüm okullara yayıldı. Ama gözünü dünyada olup bitenlere diken yalnızca devrimci öğrenciler değildi, dahası bu devrimci öğrencilerin bir çoğu öğrendiklerini işçilere taşımaktan da geri durmadılar. Nitekim Avrupa’daki mücadele biçimleri işçi sınıfı hareketinde de yansımasını buldu: Derby işgaliyle birlikte Türkiye işçi sınıfı hareketinde de fabrika işgalleri önemli bir yer tutmaya başladı. Devrimci cüretkârlık ve militan mücadele anlayışı inanılmaz bir hızla işçi sınıfı içerisinde yayıldı.

Aldığı ivmeyle bir adım daha öne çıkan işçi sınıfının militan eylemliliği, işçi hareketinin hem büyümesinde hem de niteliğinin gelişmesinde ikinci bir dönüm noktası oldu. Bu noktadan başlayarak işçi sınıfının kendiliğinden gelişen fakat devrimci bir öz taşıyan, fabrika işgalleri, boykotlar, yasadışı grevler gibi eylemleri patlak verdi. Aynı dönemde işçi hareketi ile yüzünü sınıfa dönen devrimci gençlerin buluşması, sınıf hareketinin gittikçe politikleşmesini de beraberinde getirdi. Nitekim, 1969 Şubatında ABD 6. Filosunun İstanbul’a gelişini protesto etmek üzere alanlara çıkanlar bir yıl önceki gibi yalnızca öğrenciler değildi artık. Bu kez işçiler de alanlardaydı. 1969 kışında patlak veren Singer işgali ve ardından yaz aylarındaki Demir-Döküm işgaliyle birlikte, direnişlerin artık fabrikaların sınırlarını aşarak tüm bir işçi bölgesine yayılmasına, kadınların da direnişlere militan bir temelde katılmasına tanık olunmaya başlanmıştı. 69 sonbaharındaki Gamak işgalinde, durum polisin silahlı saldırısına kadar ilerlemişti. Öldürülen direnişçi Şerif Aygün’ün cenazesi, binlerce işçi ve onlara destek veren öğrencilerle birlikte kaldırılırken, artık “evde çocuk ekmek bekliyor” gibi sloganlar bir tarafa bırakılmış, “kahrolsun kapitalizm”, “bağımsız Türkiye” gibi sloganlar öne çıkmaya başlamıştı. Sungurlar işgali de aynı şekilde gelişirken, Alpagut Linyit işletmelerinde ve Günterm işgalinde işçiler yalnızca işgalle kalmadılar, kurdukları işyeri konseyleri aracılığıyla işyerini çalıştırmaya devam ettiler.

1968 başkaldırısının Türkiye’ye de hızla yansıması, öğrenci gençlik hareketinin hızla devrimcileşmesi, işçi sınıfı eylemliliğinin yasal sınırların ötesine taşması ve yükselen bu hareketin DİSK bünyesinde toplanması… İşte 15-16 Haziran 1970’in arka planında bunlar yatar.

DİSK’in çatısı altında gerçekleşen işçi eylemliliği yükselip düzeni tehdit etmeye başladıkça, burjuvazi 274-275 sayılı sendikal yasaları değiştirerek DİSK’i tasfiye edecek yeni bir yasa tasarısı hazırlığına girişmişti. Üstelik bu yasanın hazırlayıcılarından biri de 70’li yılların sonlarında DİSK’in başkanlığına seçilecek olan o dönemin CHP milletvekili Abdullah Baştürk idi.

Yasa değişikliklerinin mecliste kabul edilmesinin ardından, işçi temsilcilerinin de geniş katılımıyla yapılan kalabalık toplantıda DİSK eylem kararı aldı. DİSK yönetimi, bir protesto mitingi yapmayı planlıyor ve fabrikalardaki işçilere DİSK’ten gelecek talimatları beklemelerini salık veriyordu. DİSK’in planına göre miting 17 Haziranda yapılacaktı. Ancak DİSK’in kanuna karşı çıktığı ve protesto edeceği haberi bir anda tüm fabrikalara, işyerlerine, kahvelere ve hatta evlere kadar ulaştığında, zaten istim üzerinde olan işçi sınıfı kendiliğinden derhal sokaklara aktı.

15 Haziran günü, 115 işyeri ve yaklaşık 75 bin işçiyle başlayıp, 16 Haziran günü 168 fabrikayı ve 150 bine yakın işçiyi kucaklayan 15-16 Haziran direnişi, modern sanayi proletaryasının beşiği olan İstanbul ve İzmit yöresini kapsadı. 15 Haziran sabahı İstanbul’da, Gebze’de, İzmit’te fabrikalar durdu. Her tarafta işçiler çeşitli yürüyüşler ve mitingler düzenliyorlar ve kent merkezlerine doğru hareket ediyorlardı. DİSK’in böylesi bir kararı olmamasına rağmen işçiler bu protestoları kendi inisiyatifleriyle ve elbette ki öncü işçilerin ve devrimcilerin yol göstermesiyle yalnızca iş bırakmakla sınırlamamışlardı.

Ertesi gün Kartal’da, Levent’te ve Topkapı tarafında çatışmalar çıkmış, polis ateş açmıştı. Ordu, tanklarıyla ve zırhlı birlikleriyle gösterilere müdahale etmeye çalışıyordu. Askerlerin oluşturduğu barikatlar aşılıyor ve polisle çatışmaya girişiliyordu. Kimi devlet kurumları ve tanınmış kapitalist işletmelerin merkezleri taşlandı, harap edildi, yer yer yakıldı. Tutuklanan işçileri kurtarmak için işçilerin tutuldukları karakollar basıldı. Bazı polislerin silahlarına el konuldu. Kadıköy’deki çatışmalar özellikle çok şiddetliydi, polisin açtığı ateş sonucunda üç işçi öldürülmüş, 200 kişi yaralanmıştı. İstanbul’un iki yakasındaki işçilerin biraraya gelememesi için vapur seferleri tüm gün boyunca iptal edilmiş, Levent yakasından gelen büyük işçi koluyla, Unkapanı-Eminönü’nde biriken işçi kollarının birleşmemesi için Galata Köprüsü açılmıştı.

Bu muazzam direnişin zayıf karnı ise akşam saatlerinde ordunun sıkıyönetim ilan etmesiyle açığa çıktı. DİSK yönetiminin işçileri sükûnete çağırmasının ardından işçiler fabrikalarına geri döndüler. Fakat bazı fabrikalarda iş durdurma ve iş yavaşlatma eylemleri devam etti. Türk Demir Döküm, Sungurlar, Derby, Elektrometal, Rabak, Auer, Çelik Endüstri, Otosan, Arçelik, Vita gibi büyük fabrikalarda işçiler kararlılıkla direnişe devam ediyorlardı. İşçiler, yasa geri çekilinceye ve eylemler sırasında tutuklanan sendikacılar serbest bırakılıncaya kadar direnişe devam etme kararı almışlardı. Fabrikalardaki direnişi ne asker ne de polis baskısı engelleyemedi. Fabrikalarda sürdürdükleri direnişe son vermeye ve işbaşı yapmaya işçileri ikna edenler DİSK temsilcileri oldu.

Tüm bunların ardından gelen işten çıkarmalar, tutuklamalar, işkenceler ve davalar işçi sınıfı ve emekçiler üzerinde estirilen terörün birer göstergesiydi. Üç ay süren sıkıyönetim sonunda işten çıkarılan işçi sayısı beş bini aşmıştı. Yine de burjuvazi DİSK’i yok etme emeline ulaşamadı ve yeni sendika yasası uygulamaya sokulamadan iptal edildi. DİSK’i yok etmek ve işçi sınıfının tüm sendikal kazanımlarını ortadan kaldırmak için burjuvazi 12 Eylül 1980’i beklemek zorunda kalacaktı.

Sonuçlar

Bu genel direniş, bulutsuz gökyüzünde çakan bir şimşek değildi, tersine, yıllara yayılan bir yükselişin ürünü olan kendiliğinden bir patlamaydı. Söz konusu hareketin içerisinde devrimci işçilerin ve devrimci militanların bulunması bu durumu değiştirmiyor. Çünkü hiçbir hareket bu anlamda kendiliğinden değildir. Her zaman her hareketin içinde kitleye oranla çok daha bilinçli, çok daha örgütlü bireylerin ve hatta devrimci grupların olması mümkündür. Ancak kitlelerin güvenini kazanmış devrimci bir siyasal önderliğin olmadığı koşullarda bu tip nüveler harekete geçirici bir etki yaratabilse ve ilk kıvılcımı çakabilse bile hareketin gelişim çizgisi üzerinde belirleyici bir etkide bulunamazlar. Nitekim, işçilerin haklı bir biçimde kendi örgütleri olarak gördükleri DİSK’i yaşatmak için giriştikleri bu büyük direnişin yine aynı DİSK tarafından rahatlıkla denetim altında tutulabilmesi bu gerçekliğin ifadesinden başka bir şey değildir.

Benzer şekilde, 15-16 Haziran’ın tarihsel gerçekliğini çarpıtarak bu direnişin sendikasız, örgütsüz ve küçük işletmelerde çalışan işçiler tarafından gerçekleştirildiğini söylemek, tarihsel gerçekliği çarpıtmak anlamına gelir. 1965-71 dönemindeki yükselişe bakıldığında mücadelenin her daim en önünde olan, en kararlı bir şekilde mücadeleyi sürdüren işçilerin dönemin büyük fabrika ve işletmelerinin işçileri olduğu gün gibi açıktır. En başta metal sanayi olmak üzere petro-kimya ve madencilik sektörleri hareketin lokomotifi durumundaydılar.

Yine aynı dönemdeki yükselişin temel taleplerinden birinin DİSK’e bağlı sendikalara geçmek olduğu hatırlanacak olursa, sınıf mücadeleci bir sendikal anlayışın ve bu anlayış temelinde geliştirilen mücadelenin işçi sınıfının geniş kitleleri için nasıl bir çekim merkezi haline geldiği ve gelebileceği gerçeğinin altını çizmek gerekir. Bir proleter devrimci partinin olmadığı, işçi sınıfının siyasal önderliğine aday tek partinin (TİP) de parlamentarist-reformist bir çizgi izlediği koşullarda bile DİSK’in verdiği mücadele burjuva rejim açısından ciddi bir tehdit haline gelebilmiştir. Bugün sendikalar böylesi bir mücadele anlayışından uzak duruyorlar diye sendikaları bir tarafa bırakıp “yeni ve temiz” işçi örgütleri yaratmaya çabalamak, işçi sınıfının örgütlü kesimini sendika bürokratlarının insafına terk etmek, ve dolayısıyla sendikal örgütlenmenin gerekliliği fikrini sınıfın geniş örgütsüz kesimleri nezdinde gözden düşürmek anlamına geliyor.

15-16 Haziran, Türkiye işçi sınıfına ilk kez kendi gücünün muazzam boyutlarını göstermiştir. İşçi sınıfı böylece “kendiliğinden sınıf” olmaktan çıkıp “kendisi için sınıf” haline gelmiştir. Dahası işçi sınıfı devrimin önder gücü ve lokomotifi olduğunu dosta düşmana göstermiştir. Buna rağmen açıkça dile getirmeliyiz ki, Türkiye “sol” hareketinin büyük bir kesimi bu aşikâr kanıtı bile göremeyecek kadar küçük-burjuva bir karakterde olduğunu kanıtlamıştı. Bu büyük direnişin sergilediği muazzam gücü değil de, direnişin şu ya da bu şekilde sönümlenmesini dikkate alan küçük-burjuva akımlar, işçi sınıfından yüz çevirerek gerilla savaşı vermek üzere kırlara çekilmenin hazırlığına girişmişlerdi.

Dönemin MDD çizgisinin hararetle savunduğu “İşçi-Ordu Elele” sloganının vahim yanlışlığı, işçilerin verdiği 3 ölü ve yüzlerce yaralıyla, katlandıkları işkencelerle, açılan davalarla ve ilan edilen sıkıyönetimle açığa çıkmış oldu. Nitekim, 15-16 Hazirandan bir yıl sonra ordunun gerçekleştirdiği 12 Mart darbesi, pek çok işçi ve devrimci öğrenciyle birlikte, “İşçi-Ordu Elele” sloganını hararetle savunan kızıla boyanmış milliyetçi aydınları da zindanlara
kapatmıştı.

Yalnızca 15-16 Haziran’ın militanlığı ve cüretkârlığı değil, 60’ların sonlarındaki her kazanım yasal sınırları aşan, meşruluğunu kendi gücünde ve haklılığında bulan bir özgüveni ifade eder. İşçi sınıfı kendi özgücüne ve örgütlülüğüne dayanarak yasal sınırları eylemliliğinde aşan bir mücadele çizgisine oturmadığı sürece kazanım elde etmek ve elde edilen kazanımları korumak mümkün değildir.

15-16 Haziran direnişi, sınıfın eylemler içinde birleşik gücünü ortaya koymuştu. Ancak bu kadarıyla yetinmek mümkün değildir. Direniş sonrasında başlayan saldırıların yeterince göğüslenememesi, kazanımları elde edebilmek ve en önemlisi koruyabilmek için bunu mümkün kılacak düzeyde bir örgütlülüğün gerekli olduğunu gösteriyor. Aksi halde, en başarılı görünen eylemlerin ardından bile bir yenilginin gelmesi kaçınılmaz olmaktadır.

Bu büyük direnişin kanıtladığı gerçeklerin en başında şüphesiz işçi sınıfına önderlik edecek devrimci bir siyasal parti olmadıkça işçi sınıfının bu tür patlamalarının düzen tarafından her zaman savuşturulabileceği gerçeği gelmektedir. Lenin emperyalizm çağını proleter devrimler çağı olarak adlandırmıştı. Bu çağda işçi sınıfının kendiliğinden patlamaları her an olasıdır. Önemli olan bu tür patlamalar gerçekleştiğinde işçi sınıfına önderlik etme yeteneğinde ve gücünde bir devrimci partinin daha önceden inşa edilmiş olmasıdır.

Sendikaları bir kez daha sınıf mücadelesinin güçlü mevzileri haline getirmek için ileri!

Yaşasın 15-16 Haziran Genel Direniş ve Başkaldırı Ruhu!

Yaşasın İşçi Sınıfının Uluslararası Mücadele Birliği!

15-16 Haziran Direnişi

274 Sayılı Sendikalar Kanunu'yla 275 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu'nda değişikliğe gidilerek sendikal örgütlenme ve grev hakkının kısıtlanmak istenmesini protesto eden on binlerce işçi 2 gün boyunca çeşitli eylemler yaptı. Eylemler sırasında işçilerle güvenlik güçleri arasında çıkan çatışmalarda 5 kişi hayatını kaybetti. Eylemlere DİSK'e bağlı sendikalara üye işçilerin yanı sıra Türk-İş'e bağlı sendikaların üyeleri de katıldı.

CHP ve AP tarafından ayrı ayrı hazırlanan 274 ve 275 sayılarda değişiklik öngören 2 tasarı komisyonda tel tasarı halinde birleştirilerek Meclis'e sevk edildi. Tasarının gerekçesinde özetle, 1963'te yürürlüğe giren yasanın zamanla bazı boşluklar eksiklikler taşıdığının anlaşıldığı, bu boşluk ve eksikliklerin Türkiye'de bir sendika bolluğu yarattığı, bu sendika bolluğunun ise çalışma ve iş hayatını engellediği, emekçi sınıfına zarar verdiği, ülkede güçlü sendikacılığı kurabilmek için bu değişikliklerin yapıldığı öne sürülmekteydi.

Çoğunluğu AP'lilerden oluşan komisyonda sendikacı milletvekillerinden AP'li Enver Yurgut ve Şevket Yılmaz'la CHP'li Abdullah Baştürk de vardı.
Komisyondan büyük bir gizlilik içinde geçirilen tasarı için bilim adamları ve sendikaların görüşlerine başvurulmamıştı. Hatta "tasarının kimsenin eline geçmemesi ve eleştirilmemesi" için Meclis'te bile çok az sayıda basıldığı iddia ediliyordu. 274 Sayılı Sendikalar Kanunu'nda öngörülen değişiklikler özetle şöyleydi.

Bir işçi sendikasının Türkiye çapında faaliyet gösterebilmesi için, o işkolundaki toplam işçi sayısının en az üçte birini üye kaydetmiş olması,
İşçi federasyonlarının faaliyette bulunabilmeleri için, bağlı sendikaların üye toplamının kendi işkollarındaki toplam işçi sayısının en az üçte biri olması,
İşçi konfederasyonlarının kurulabilmesi için, daha önce sözü edilen sendika ve federasyonların en az üçte birini üye olarak barındırmaları gerekiyordu.
Sendika üyeliğinin ayrılmak için tek tek noter karşısına çıkmak ve kimlik saptanmasından sonra imzanın onaylanması,

Sendika kurmak için en az üç yıl işyerinde çalışmış olmak gerekiyordu.
    Uluslararası işçi kuruluşlarına ancak en fazla işçiyi barındıran konfederasyon üye olabilecekti.
    Bu değişiklikler daha çok DİSK ve bu konfederasyona bağlı sendikaların faaliyetlerini kısıtlamayı amaçlıyordu.
    Meclis'e gönderilen tasarı 11 Haziran'da ki genel kurulda çeşitli partilere mensup milletvekilleri tarafından tartışıldı.

  Görüşmelerin tamamlanmasının ardından Millet Meclisi'nde yapılan 274 sayılı yasayla ilgili olmayan tasarı, 4 ret oyuna karşılık 230 oyla kabul edildi ve Cumhuriyet Senatosu'na gönderildi.
    Tasarının Meclis'e gelmesi üzerine DİSK de konuyla ilgili çalışmalarını hızlandırmıştı. 28 Mayıs'ta toplanan DİSK Yürütme Kurulu, 3 Haziran'da yönetim kurulunu toplantıya çağırma kararı aldı.
    Çağrı üzerine 3 Haziran'da toplanan DİSK Yönetim Kurulu yapılacak protesto eylemleri konusunda rapor hazırlamak üzere Kemal Nebioğlu başkanlığında Salih Çetin, Celal Beyaz, Şinasi Kaya, Hilmi Güner ve Mustafa Baştan'dan oluşan bir komite oluşturdu.
    DİSK Yönetim Kurulu 5 ve 12 Haziran'da da birer toplantı yaptı. 12 Haziran'da DİSK Genel Başkanı Kemal Türkler önemli bir basın toplantısı düzenledi. Toplantıda basına dağıtılan bildiri şöyleydi:
    "Sendikalar Kanun'nu değiştiren yeni tasarı, ekspres sürati ile, Millet Meclisi'nde 3,5 saat görüşülüp kabul edildi.
    AP, CHP ve GP oylarının birleştiği yeni tasarı işçilerin serbestçe sendika seçme özgürlüğünü yok etmektedir. Memleketimizde faşist sendikacılığı getirmenin temelleri atılmaktadır. Bundan sonra, Türk-İş dışında bulunan işçi sendikalarına hayat hakkı tanınmayacak, işçiler, üye olmadıkları halde, haraç şeklinde Türk-İş'e aidat ödemek zorunda kalacaktır.
    Türk-İş'e tanınan sendika diktatörlüğü, çalışma hayatına baskı, terör ve ızdırap getirecektir.
    Bu kanun, işçinin doğal hakkı olan sendika seçme özgürlüğünü Anayasa'nın 46. maddesine rağmen ortadan kaldırmaktadır. Meclis'ten çıkan yeni kanun tasarsı, giderdiği ilkeler açısından, tümü ile Anayasa'ya aykırıdır. Bunu, hükümet, partiler ve Türk-İş de bilmektedir. Ancak ne var ki, Anayasa Mahkemesi, kanunu iptal edinceye kadar, iş işten geçmiş olacaktır. Zira işçilerin sendikalardan istifa hakkı, kullanılmayacak kadar ağır ve güç işleyecek hükümlere bağlanmıştır.
    13 Haziran'da DİSK'e bağlı sendikaların yönetim kurullarının yaptığı toplantının ardından 14 Haziran'da, Merter Sitesi'ndeki Lastik-İş binasında DİSK'e bağlı sendikaların yöneticileri ile işyeri temsilcilerinin katıldığı bir toplantı yapıldı.
    Tasarının Millet Meclisi'nde kabulünden 4 gün sonra, 15 Haziran'da protesto eylemi başladı. Eylemlere ilk gün 70.000 kadar işçi katıldı. 15 Haziran Pazartesi sabahı işyerlerine gelen işçiler bir süre çalışmadan bekledikten sonra fabrikalardan çıkarak yürüyüşe geçtiler. Anadolu Yakası'nda Ankara asfaltı üzerindeki fabrikadan çıkan işçiler Kartal yönüne doğru yürüyüşe başladılar. Eylemlere Avrupa yakasındaki bazı fabrikalarda çalışan işçiler de katıldı.
    Protesto eylemleri sırasında Başbakan Süleyman Demirel'in kardeşi Şevket Demirel'in ortak olduğu Haymak Fabrikası önüne gelen işçiler bu fabrikayı işgal ettiler. Bunun üzerine Maltepe'deki 2. Zırhlı Tugayı'na bağlı askerler fabrikayı kuşattılar.
    Tuzla-Çayırova bölgesindeki fabrikalardan çıkan işçiler ise Gebze'ye doğru yürüyüşe geçmişlerdi. Bu nedenle Ankara Asfaltı'ndaki trafik uzun süre aksadı.
    Eyüp bölgesindeki fabrikalarda çalışan işçiler de Topkapı'ya yürüdüler. Kâğıthane'de polis engeliyle karşılaşan işçiler burada gözaltına alınan 2 arkadaşlarını geri almak için Eyüp Polis Karakolu'na yürüyerek protesto gösterisi yaptılar ve arkadaşlarının serbest bırakılmasını sağladılar. Aynı gün Bakırköy'deki fabrikalarda çalışan işçiler Londra Asfaltı'nı trafiğe kapatırken Levent bölgesindeki fabrikalardan çıkan işçiler de Şişli, Taksim, Gümüşsuyu yönüne yürüdüler.
    15 Haziran'daki eylemlere İzmit bölgesindeki işçiler de katıldı. Ankara Asfaltı'ndaki fabrikalardan çıkan çok sayıda işçi iki koldan İzmit'e yürümeye başladı. Köseköy'deki fabrikalarda çalışan işçiler, DİSK'e bağlı Lastik-İş üyelerinin çoğunlukta olduğu Good-Year ve Pirelli fabrikalarının önünde sloganlar atarak buradaki işçileri eyleme katılmaya çağırdılar; ancak sendikanın bölge yöneticileri bu fabrikalardaki işçilerin dışarı çıkmasını engellediler.
    Yarımca yöresinden İzmit'e doğru yürüyüşe geçen ikinci kol ise Türk Kablo Fabrikası işçilerinin tümünün yürüyüşe katılmasıyla büyüyerek İzmit'e ulaştı.
    Şehre iki koldan gelen işçiler çocuk parkında toplandılar. İşçiler işyeri temsilcilerinin yaptıkları konuşmaların ardından dağıldılar.
    16 Haziran'da işçiler sabah saat 8'den itibaren yeniden üç koldan yürüyüşe geçtiler. Topkapı'da sur dışında toplanan işçiler çeşitli gruplar halinde Fatih, Beyazıt, Cağaloğlu yönünde hareket ettiler. Cağaloğlu'na gelen grup vilayete yürümek isteyince yolları zırhlı birlikler tarafından kesildi. İşçilerin bir bölümü bu barikatı aşarak vilayetin önünden Eminönü'ne indi. Bu arada Topkapı'dan gelen başka bir işçi kolu ise Unkapanı Köprüsü'ne ulaştı. Beyoğlu ve İstanbul yakalarından gelen işçilerin birleşmesini engellemek amacıyla yetkililer Galata ve Unkapanı köprülerini açtılar. Bunun üzerine bazı işçiler motorlarla Beyoğlu tarafına geçerlerken geçemeyenler Topkapı'ya döndüler.
    Levent-Mecidiyeköy bölgesindeki işçilerin eylemleri İstinye'deki Kavel Fabrikası'nın önünden başladı. Yürüyüşe geçen Kavel işçileri 4. Levent'te diğer işçilerle buluştu. Zincirlikuyu yönüne yürüyen işçilerin yolu Tefken Fabrikası önünde polis tarafından kesildi. Yürüyüş kolunun önünde yer alan kadın işçilerin coplanması üzerine çıkan çatışma sonunda barikatı aşan işçiler yürüyüşe devam ettiler.
    İşçiler Anadolu yakasında da iki koldan yürüyüşe geçtiler. Otosan Fabrikası önünde toplanan İşçiler Ankara Asfaltı'ndan Üsküdar yönüne yürüdüler. Yol üstünde polis barikatıyla karşılaşan işçiler burada polisle çatıştılar. Polisin silah kullanmasına karşı dağılmayan işçiler barikatı aşarak yollarına devam ettiler. Üsküdar'a ulaşan bu kol, vapur seferlerinin kaldırılması nedeniyle Avrupa Yakası'na geçemeyince Paşabahçe-Beykoz yönüne yürüdü.
    Kartal istikametinden gelen ikinci kol ise bölgedeki fabrikalarda çalışan diğer işçilerin katılımıyla büyüdü. Bu yürüyüş kolunun yolu Kartal Köprüsü'nde polis tarafından kesildi. Çayırova'dan gelen işçiler de Kartal'a yürüdüler. Olaylar sürerken çok büyük bir işçi grubu Yakacık-Kartal yolundan Kartal'a girdi. Yol üzerindeki fabrikalardan katılmalarla daha da büyüyen gruba Maltepe Sigara Fabrikası işçileri de katıldı. Bağdat Caddesi'nden ilerleyen bu yürüyüş kolu Bostancı-Suadiye yoluyla Şaşkınbakkal'a geldiğinde karşılaştığı polis barikatlarını aşarak yoluna devam etti. Fenerbahçe stadyumu önünde ve Kurbağalıdere Köprüsü üzerinde büyük bir barikat kuran polis işçilerin yürüyüşe devam etmesi üzerine ateş açtı. Burada çıkan çatışmada çok sayıda işçi ve polis yaralanırken 1 polis hayatını kaybetti. Barikatı aşan işçiler Kadıköy Meydanı'na ulaştılar. Kadıköy İskelesi civarında işçilerle güvenlik güçleri arasında şiddetli çatışmalar yaşandı. Polis burada da silah kullandı. Kadıköy'deki olaylar sırasında da ölenler oldu.
    16 Haziran günü Gebze ve İzmit bölgelerinde de çok sayıda işçinin katıldığı yürüyüşler yapıldı. Aynı gün Ankara'da DİSK'e bağlı sendikalara üye işçiler ile öğrenciler, Sanayii Çarşısı'nda bir yürüyüş yaptılar. Yürüyüş polis tarafından engellendi, bazı işçiler ve öğrenciler gözaltına alındı.
    70 bağımsız sendika Ankara'da bir forum düzenleyerek yasa değişikliklerinin geri çekilmemesi halinde direnişlerine Türkiye çapında yaygınlık kazandıracaklarını açıkladılar. Bağımsız sendikaların sözcülüğünü Tekstil ve Pektim-İş sendikaları yaptı.
    TİP, işçi direnişlerinin sonuna kadar yanında olacağını açıkladı. CHP, işçilerin sendika seçme özgürlüğünün kısıtlanmayacağını bildirdi. Tekgıda-İş sendikası tarafından yapılan açıklamada, Türk-İş'in bu yasaları destekleme tavrının değişmemesi halinde Türk-İş'ten ayrılabilecekleri belirtildi. İngiliz Maden İşçileri Sendikası ile Ulaştırma İşçileri Sendikası da, DİSK'i ve eyleme katılan işçileri desteklediklerini açıkladılar.
    İzmir'de de 12 işyerinde yapılan oturma eylemleriyle İstanbul ve İzmit'teki direnişler desteklendi. Bu arada Ankara'da Maden-İş ve DİSK'in bulunduğu bina saldırıya uğrayarak yağmalandı. Saldırganlar, "Yaşasın Türkeş", "Kahrolsun Komünistler" şeklinde slogan attı.
    Türk-İş yönetimi olayları "ayaklanma" olarak niteledi ve çıkacak kanunu sonuna kadar savunacaklarını açıkladı. ICFTU da Türk-İş'in yanında olduğunu bildirdi.
    Aynı gün yurtdışındaki işçiler de yasa değişikliklerini protesto etmek amacıyla Köln ve Almanya'nın diğer kentlerinde yürüyüşler düzenlediler.
    İki gün süren olaylar sonucunda Yaşar Yıldırım, Mustafa Bayram ve Mehmet Gıdak adlı işçilerle bir polis ve olayları izleyen bir dükkân sahibi hayatlarını kaybetti, olaylarda bir kısmı ağır 200'e yakın kişi yaralandı; yüzlerce işçi gözaltına alındı.
    16 Haziran'daki işçi eylemlerine yaklaşık 150 bin işçi katıldı. Eylemlerde DİSK'e bağlı sendikalara üye işçilerin yanı sıra Türk-İş sendikalarının çoğunlukta oldukları fabrikalarda çalışan işçiler de yer aldı.
    Olayların büyümesi üzerine 16 Haziran günü öğleden sonra İçişleri Bakanı Haldun Menteşoğlu, Vali ve DİSK yöneticileri İstanbul Vilayeti'nde bir toplantı yaptılar.
    Aynı gün radyodan işçilere hitap eden DİSK Genel Başkanı Kemal Türkler de, "İşçi kardeşlerim, işçi sınıfının bilinçli temsilcileri, sizlere sesleniyorum. Beni iyi dinleyiniz. Anayasal haklarınız için direndiniz. Direniyorsunuz. Anayasamız her türlü toplantı ve yürüyüşlerin silahsız ve saldırısız olacağını emreder. Bizler Anayasa'ya sımsıkı bağlı işçiler olduğumuz için hiçbir hareketimiz Anayasa'ya aykırı olamaz. Ne var ki bizim aramıza çeşitli maksatlar güden kişiler, çeşitli kılıklara bürünerek girebilirler. Hatta daha kötüsü, gözbebeğimiz şerefli Türk Ordusu'nun bir mensubuna kötü maksatlarla taş atabilir, tahrikler yapabilirler. Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu genel başkanı olarak sizi uyarıyorum" demekteydi.
    15-16 Haziran'da meydana gelen büyük işçi eylemlerinin ardından aynı gün akşamüstü İstanbul ve Kocaeli bölgesinde sıkıyönetim ilan edildi. Karar 16 Haziran akşamı saat 21'de uygulamaya konuldu. Aynı gün olaylarda sorumlu görülen 21 DİSK yöneticisi gözaltına alındı. 15-16 Haziran'ı izleyen günlerde 4.000 kadar işçinin işlerine son verildi.
    Millet Meclisi'nde kabul edilen tasarı 16 Haziran 1970'te Cumhuriyet Senatosu'nun gündemine geldi.
    Yeniden görüşülmek üzere Millet Meclisi'ne gelen tasarı 29 Temmuz'daki oturumda Senato'da yapılan değişiklikler kabul edildi. Tasarının yasalaşmasının ardından çeşitli kuruluşlar Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'a başvurarak yasayı veto etmesini istediler. TİP de yasa hakkında bir muhtıra verdi. Ancak Cumhurbaşkanı Sunay, yasayı 6 Ağustos'ta onayladı. Yasanın onaylanması üzerine DİSK o günü "kara gün" ilan etti.
    Yasanın yürürlüğe girmesinin ardından CHP ve TİP yasanın iptali için Anayasa Mahkemesi'ne başvurdular. Başvuru üzerine konuyu ele alan Anayasa Mahkemesi 274 sayılı yasada yapılan değişikliklerin en önemlilerini Anayasa'ya aykırı bularak 8-9 Şubat 1971 tarihinde aldığı kararlarla iptal etti.
    Türkiye ekonomisinin 60'lı yılların sonunda özellikle de 1969'dan itibaren bunalım sinyalleri vermeye başladığı dönemde kitlesel bir muhalefet de yükselmeye başlamıştı. İşçiler, üniversite gençliği, memurlar ve köylüler gibi toplum kesimlerinde giderek radikalleşen protesto eylemleri yaygınlaşıyordu. Toplumsal muhalefetin böylesine yükseldiği bir dönemde bunalımı hafifletecek önlemler almaya çalışan ve bu arada 1970'te yüksek oranlı bir devülasyona giden AP hükümeti başta işçi ve gençlik hareketi olmak üzere bu muhalefeti baskı altına almanın yollarını arıyordu. Hızlı bir gelişme gösteren DİSK ve radikalleşen işçi hareketi bu nedenle hükümetin başlıca hedeflerinden biriydi.
    15-16 Haziran eylemleri böyle bir sürecin ürünüydü. 60'lı yıllar boyunca yaygınlık kazanan, 1969'da fabrika işgalleri ve çeşitli çatışmalarla süren ve işçi sınıfının en bilinçli ve militan kesimlerinin DİSK'te örgütlenmesiyle sonuçlanan işçi eylemleri 15-16 Haziran günleri doruk noktasına ulaşmıştı.
    Sermayeyi ciddi bir biçimde etkileyen ve 12 Mart'a yol açan sürecin aşamalarından bir olan 15-16 Haziran Olayları sosyalist hareket açısından da bir dönüm noktası oldu. İşçi sınıfının toplumsal devrimdeki rolü ve müttefiklerine ilişkin tartışmaları, işçi sınıfının tüm toplumu etkileyen bu politik nitelikli eylemiyle yeni bir boyut kazandı.
   15-16 Haziran Sonrası Politik Eylemleri
    274 ve 275 Sayılı Sendikalar Kanunu'nda yapılmak istenen değişiklikleri protesto amacıyla gerçekleştirilen 15-16 Haziran eylemlerinin ardından ilan edilen sıkıyönetime karşı DİSK üyesi işçiler protesto eylemlerini sürdürdüler. İstanbul'un Topkapı, Levent, Silahtar, Bakırköy, Kâğıthane gibi işçi bölgeleriyle Kocaeli ve Adapazarı'nda bulunan bazı fabrikalarda çalışan çok sayıda işçi çalışmayı reddederek işbaşı yapmadı.
    Eylemler nedeniyle birçok işçi bölgesi sıkıyönetim güçlerince askeri denetim altına alındı. 17 Haziran'da İstanbul'daki Türk Demir Döküm, Derby, Çelik Endüstrisi, Elektro Metal, Silahtarağa Elektrik Santralı'yla Kocaeli'ndeki SEKA, Arçelik ve Adapazarı'ndaki Lastik İş Sendikası'nın örgütlü olduğu Uniroyal Lastik Fabrikası gibi işyerleri askeri birliklerce kordon altına alındı.
    Aynı gün Maden-İş ve Lastik-İş sendikalarında sıkıyönetim güçlerince aramalar yapıldı ve 50 kişi gözaltına alındı. Polis bu sendikaların evraklarına el koydu.
    Sıkıyönetimin her türlü protesto eylemini yasaklayan bildirisine karşın 21 Haziran'da Türk Demir Döküm Fabrikası'nda Pazar günleri bakım yapan 50 kişilik ekip çalışmadı. Hafta tatili nedeniyle gündüz vardiyasında çalışan işçilerin gelmediği fabrikalarda gece vardiyasında çalışması gereken işçiler de fabrikaya gelmediler.
    Eylemler 21 Haziran'da Türk Demir Döküm, Derby ve İzsal fabrikaları dışında işyerlerinde sona erdi. Zırhlı birliklerce kordon altına alınan bu 3 fabrikada çalışan işçiler, 22 Haziran günü işyerine gelmekle birlikte işbaşı yapamadılar. Sungurlar Kazan Fabrikası'nda ise aynı gün işbaşı yapıldı. Bu arada sıkıyönetim, bu işyerinde işçileri işbaşı yapmamaya teşvik ettikleri gerekçesiyle 15 işçiyi gözaltına alırken, aynı nedenle Derby Fabrikası'nda da 3 işçi gözaltına alındı. Kâğıthane'deki Rabak Fabrikası'nda işbaşı yapmak istemeyen işçilerle konuşan Garnizon Komutanı Korgeneral Sadettin Canberk, işçilerden çalışmak isteyenlere baskı yapılmamasını isteyerek işbaşı yapmamanın kimseye bir fayda sağlamayacağını söyledi. İşçiler de Garnizon Komutanı'ndan işbaşı yapmamaları halinde toplusözleşmenin feshedilmemesini istediler. Komutanın teminat vermesi üzerine 1,330 Rabak işçisi işbaşı yaptı.
    21 Haziran'da da Türk-İş ve DİSK dışındaki 26 bağımsız sendika bir basın toplantısı düzenledi. Basın toplantısında sendikacılar, 274 Sayılı Sendikalar Kanunu'nda yapılmak istenen değişikliklere karşı olduklarını ve buna karşı direneceklerini belirtti. Toplantıya katılan sendikalar Türk-İş'in tutumunu da kınadılar.
    Sendikalar Tarihi Ansiklopedisi'nden alınmıştır.

15-16 Haziran Genel Direnişi

15-16 Haziran Direnişi